چکیده

خانواده به عنوان بنیادی ترین نهاد اجتماعی در همه جوامع،و در همه ی زمانها  می باشد که هم سلامت فرد و هم بقای جامعه را تأمین می کند. در گذشته های دور  نظام خانوادگی پدر سالاری و متکی بر اصول مذهبی رایج در آن عصر بوده است  نه بر اساس علاقه و عاطفه . زنان از بسیاری از حقوق امروزی محروم بودند. مردان از اختیارات نامحدودی برخوردار بودند. ولی به تدریج براثر تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و فکری، خانواده دچار تغییراتی شد.  از حجم خانواده کاسته شده و کارکردهای خانواده کاهش یافته و نهادها و مؤسسات دیگر جامعه عهده دار برخی از وظایف خانواده گردیدند.زنان در خانواده از موقعیت بهتری برخوردار شده  فرزندان نیز از حقوق و آزادی های بیشتری برخوردار گردیدند.پیوندهای خویشاوندی امروزه نسبت به گذشته کم رنگ تر شده و نفوذ خود را در برقراری پیوندهای ازدواج از دست داده اند. این تحولات را در ایران هم می توان دید . گذز از خانواده گسترده به خانواده هسته ای ، تغییر در شیوه های ازدواج و همسرگزینی ، هویت بخشیدن به زنان و قائل شدن حق مالکیت و ... برای آن ها ، ایجاد دگرگونی در روابط زن و شوهر و والدین و فرزندان و ... از جمله تغییراتی است که می توان در خانواده ی ایرانی مشاهده کرد.

مقدمه:

کمتر انسانی را پیدا می کنیم که تجربه ی زندگی گروهی نداشته باشد. زندگی گروهی را برخی از فلاسفه ذاتی و فطری دانسته و جامعه شناسان نیز بر ضرورت زندگی اجتماعی برای ارضاء نیازها تأکید کرده اند.لذا انسانها بیشتر عمرشان را در گروهها زندگی کرده یا بنحوی از آن متأثر اند. حتی اگر خودشان هم به این امر واقف نباشند .

اولین گروهی که فرد از آنجا به این جهان پا می گذارد خانواده است . وهر فرد معمولی تقریباٌ تمام یا بخش اعظم عمر خود را در خانواده می گذراند.زمانی به عنوان فرزند و زمانی به عنوان همسر. با توجه به اهمیت بسیار زیادآن  خانواده و ازدواج از مباحث مورد توجه در جامعه شناسی می باشد.

در این مقاله پس از ارائه ی چند تعریف از خانواده اهمیت این نهاد و نقش اساسی آن در زندگی فردی و اجتماعی  و کارکردهای عمده ی آن از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرارگرفته است . آنگاه به تحول خانواده در جهان بویژه اروپا وچگونگی و دلایل این تغییر اشاره شده است . و در ادامه به تاریخچه ی تحولات خانواده در ایران از دوران باستان تا به امروز و عوامل دخیل در این تغییرات در هر کدام از این مراحل به طور گذرا توجه شده است .
تعریف خانواده

      اصطلاح خانواده گاه  به گروهی از افرادی که روابط « زن وشوهری » ، یا « پدر ومادر – فرزندی »  میانشان وجود دارد اطلاق می شود وگاه مفهومی از یک گروه اجتماعی محدود را در بر دارد که افرادش با روابط گوناگونی ، که لزوماً روابط خویشاوندی نیست به یکدیگر مر بوطند .

    خانواده زن وشوهری یا هسته ای – شامل پدر و مادر و فرزندان – بر اساس ازدواج به وجود می آید و دارای و ظایف عاطفی ،مذهبی ،تربیتی ،جنسی و...است و مشخصه آن روابط میان پدر و مادر ، والدین و فرزندان و خواهران و برادران است .(جمشید بهنام ، 1350 ، ص 5 )

خانواده به مفهوم محدود آن عبارت است از یک واحد اجتماعى، ناشى از ازدواج یک زن و یک مرد که فرزندان پدید آمده از آنان خانواده را تکمیل مى کند. تعریف دیگرى، خانواده را گروهى از افرادمى داند که از راه خون ، زناشویی و یا فرزند پذیری با یکدیگر ارتباط می یابند و طی یک دوره ی زمانی نامشخص ،باهم زندگی می کنند.(بروس کوئن، 1378،ص127) آنتونی گیدنز جامعه شناس انگلیسی نیز خانواده را گروهی از افراد می داند که با ارتباطات خویشاوندی مستقیماً پیوند یافته اند،و اعضای بزرگسال آن مسئولیت مراقبت از کودکان را برعهده دارند. پیوندهای خویشاوندی ارتباطات میان افراد است که یا از طریق ازدواج برقرار گردیده اند ، یا از طریق تبار که خویشاوندان خونی (مادران ، پدران ، فرزندان دیگر ، پدربزرگها و غیره )را با یکدیگر مرتبط می سازد. و ازدواج عبارت است از پیوند جنسی از نظر اجتماعی به رسمیت شناخته شده و پسندیده بین دو نفر بزرگسال. (آنتونی گیدنز،1383،ص424)

اسلام خانواده را گروهى متشکل از افراد، داراى شخصیت مدنى، حقوقى و معنوى معرفى مى کند که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع زن و مردى تشکیل مى دهند و نکاح عقدى است که براساس آن رابطه زوجیت بین زن و مرد برقرار مى شود و در آن طرفین داراى وظایف و حقوق جدید مى شوند. ارتباط خویشاوندى در سایه نکاح پدید مى آید و اعضاى آن روابط قانونى، اخلاقى و عاطفى دارند.

اساس تشکیل آن این است که زن و مردى مى کوشند اراده خود را بر تأسیس آن و قبول تکالیفى که شرع براى آنها معین کرده است، محقق سازند. بر این اساس خانواده یک تأسیس حقوقى به حساب خواهد آمد که اعضاى آن با رشته خونى با هم پیوند پیدا مى کنند. جامعه شناسان خانواده را یک پدیده تاریخى مى دانند که از اجتماع کلى جدا نیست. واحدى است اجتماعى که در عین حال خصایص یک نهاد و یک گروه را واجد است.                                                                                                                                          

وظایف و کارکردهای  خانواده:

خانواده عهده دار وظایف مهم و فوق العاده اى است که اهم آن عبارت اند از:

ـ تنظیم رفتار جنسی و زاد و ولد  

ـ مراقبت و محافظت از کودکان، ناتوانان و سالمندان

ـ اجتماعی کردن فرزندان

ـ تثبیت جایگاه و منزلت اجتماعی

‌ــ فراهم آوردن امنیت اقتصادی(بروس کوئن،1378 ص131)